İnsan olmak ne anlama geliyor? Uzun bir süre boyunca cevap açık görünüyordu. Türümüz Homo sapiens, karmaşık düşünceleri ve derin duygularıyla, Dünya’da var olmuş tek gerçek insanlardı. Neandertaller gibi daha önceki formların, biz daha iyi versiyonlar olduğumuz için yok olan, evrim yolunda adımlar olduğu düşünülüyordu.
Ancak bu tablo artık değişiyor.
Son yıllarda araştırmacılar, ilk atalarımız ve iki ayak üzerinde yürüyen diğer akrabalarımız da dahil olmak üzere antik homininlerden DNA elde etme gücünü elde etti. Antik DNA teknolojisi, insanlık tarihini inceleme şeklimizi değiştirdi ve uzun zaman önceki insanların genomlarını araştıran istikrarlı bir araştırma akışıyla hızla ilerlemeye başladı.
Çok sayıda fosil ve eserin yanı sıra, DNA keşifleri şaşırtıcı bir sonuca işaret ediyor: Biz o kadar da eşsiz değiliz. İnsanlık tarihinin büyük bölümünde gezegeni diğer ilk insan türleriyle paylaştık ve soyu tükenmiş olan bu gruplar bize çok benziyordu.
“Onları tamamen insan olarak görebiliriz. Ama ilginç bir şekilde farklı bir insan türü.” diyor Londra Doğa Tarihi Müzesi’nden insan evrimi uzmanı Chris Stringer. “İnsan olmanın farklı bir yolu.”
Dahası, insanların Neandertaller, Denisovalılar ve yalnızca DNA’dan bildiğimiz “hayalet popülasyonlar” da dahil olmak üzere bu diğer gruplardan bazılarıyla yakın, hatta samimi etkileşimleri vardı.
Birçok hominin olan bir dünya
Smithsonian’ın İnsanın Kökenleri Programı başkanı Rick Potts’a göre, Homo sapiens yaklaşık 300.000 yıl önce Afrika’da ilk kez ortaya çıkmasından sonra diğer birçok hominin grubuyla etkileşime girdi.
Avrupa’da yaşayan Neandertaller vardı. Homo heidelbergensis ve Homo naledi Afrika’da yaşıyordu. Uzun bacaklı Homo erectus Asya’yı boydan boya dolaşırken, “Hobbit” olarak da anılan kısa boylu Homo floresiensis Endonezya’da yaşıyordu. Bilim insanları tüm bu homininlerin doğrudan atalarımız olmadığını anlamaya başladı. bunun yerine daha çok kuzenlerimize benziyorlardı: yani ortak bir kökenden ayrılıp farklı yönlere giden soylar.
Arkeolojik buluntular bazı homininlerin karmaşık davranışlara sahip olduğunu gösterdi. Neandertaller mağara duvarlarını boyadı, Homo heidelbergensis gergedanlar ve suaygırları gibi büyük hayvanları avladı ve bazı bilim insanları küçük beyinli Homo naledi’nin bile ölülerini Güney Afrika mağara sistemlerine gömdüğünü düşünüyor. Geçen aylarda yapılan bir araştırma, erken insanların Homo sapiens evrimleşmeden önce ahşaptan yapılar inşa ettiğini ortaya çıkardı.
Araştırmacılar şunu da merak ediyordu: Atalarımızın, onlardan bu kadar farklı olmasalar bile, bu diğer tür türlerle cinsel ilişkileri var mıydı?
Bazıları bu karışımı hayal etmekte zorlandı. Birçoğu, Homo sapiens’in Afrika’yı terk ettikten sonra hiç çiftleşmeden diğer grupları yerinden ettiğini iddia etti. New York Stony Brook Üniversitesi’nden arkeolog John Shea önceden, Neandertalleri ve Homo sapiensleri rakip olarak gördüğünü ve birbirleriyle karşılaşırlarsa muhtemelen birbirlerini öldüreceklerine inandığını söylüyor.
Antik DNA, sırları açığa çıkarıyor
Ancak DNA araştırması, bugün kim olduğumuzu şekillendiren başka karşılaşmaların da olduğunu gösterdi.
2010 yılında genetikçi Svante Paabo ve ekibi zorlu bir yapbozun parçalarını bir araya getirdi. Antik DNA parçalarını tam bir Neandertal genomunda bir araya getirmeyi başardılar. Bu, uzun süredir imkansız olduğu düşünülen bir başarıydı ve geçen yıl Paabo’ya Nobel Ödülü kazandırdı. Antik DNA’yı okuma yeteneği bu alanda devrim yarattı ve bu araştırmalar sürekli gelişiyor.
Keşfi yapan araştırma ekibinin bir parçası olan antropolog Bence Viola, “Örneğin, bilim insanları bu teknikleri Sibirya’daki bir mağarada bulunan serçe parmağı kemiğine ve bazı devasa azı dişlerine uyguladıklarında, daha önce görülen hiçbir şeye uymayan genler buldular.” diyor. Bu, yalnızca DNA’larıyla tanımlanan ilk insan kuzeni olan ve artık Denisovalılar olarak bilinen yeni bir hominin türüydü.
Bilim insanları bu Neandertal ve Denisovalı genomlarını modern insanlarla karşılaştırabilir ve eşleşen DNA parçalarını arayabilirler. Bunu yaptıklarında, türler arası çiftleşmenin açık bir kanıtını keşfettiler.
İnsanların yeni hikayesi
DNA kanıtları, Homo sapiens’in Neandertaller ve Denisovalılar gibi gruplarla çiftleştiğini gösterdi. Hatta genetik kodumuzun bir parçası olan ancak fosillerini henüz bulamadığımız gruplar olan diğer “hayalet popülasyonların” kanıtlarını bile ortaya çıkardı.
Bu etkileşimlerin tam olarak ne zaman ve nerede gerçekleştiğini belirlemek zor. Atalarımız Afrika’yı terk edip Avrupa’ya gittikten kısa bir süre sonra Neandertallerle karışmış gibi görünüyor. Muhtemelen Doğu ve Güneydoğu Asya’nın bazı bölgelerinde de Denisovalılara rastlamışlardı.
Smithsonian’dan Potts, “Bir haritaları yoktu, nereye gittiklerini bilmiyorlardı. Fakat bir sonraki yamaçtan bir sonraki vadiye baktıklarında, kendilerinden biraz farklı görünen insan popülasyonlarıyla karşılaştılar ve çiftleşerek gen alışverişi yaptılar.” diyor.
Shea, Neandertallerin Homo sapiens’ten (daha büyük burunlarından daha kısa bacaklarına kadar) farklı görünmelerine rağmen bunun gruplar arasında bir “duvar” oluşturmak için yeterli olmadığını söylüyor.
Shea, “Muhtemelen ‘Ah, bu adamlar biraz farklı görünüyor’ diye düşünmüşlerdir. ‘Ten renkleri biraz farklı. Yüzleri biraz farklı görünüyor. Ama onlar havalı adamlar, hadi gidip onlarla konuşmayı deneyelim.”
Karmaşık Neandertaller
Kanada Tarih Müzesi fiziksel antropoloji küratörü Janet Young, modern insanların, özellikle de beyaz insanların evrimin zirvesi olduğu fikrinin “sömürgecilik ve elitizm” döneminden geldiğini söylüyor. Bir öjeni savunucusunun vizyonunu yansıtmak için yaratılan bir Neandertal resmi, onlarca yıldır ders kitapları ve müze sergileri arasında yer aldı.
Young, “Yeni bulgular, daha önceleri daha çok maymun benzeri canlıların, Homo sapiens’te zirve formuna ulaşana kadar daha dik durmaya ve daha karmaşık hale gelmeye başladıkları fikrini tamamen alt üst etti.” diyor. Genetik kanıtların yanı sıra diğer arkeolojik bulgular, Neandertallerin avlanma, yemek pişirme, alet kullanma ve hatta sanat yapma konusunda karmaşık davranışlara sahip olduğunu gösterdi.
Artık erken insan kuzenlerimizin bizim gibi olduğunu ve bizim bir parçamız olduğunu bilsek de, “maymun benzeri mağara adamları” kavramının üstesinden gelmek zor.
Smithsonian ve Amerikan Doğa Tarihi Müzesi de dahil olmak üzere müzeler için, halkın algısının bilimi yakalamasına yardımcı olma umuduyla, eski insanların gerçekçi modellerini yaratma konusunda uzmanlaşmış bir sanatçı olan John Gurche bunu yapmaya çalışıyor. Gurche, yeni görüşü halka sunmanın kolay olmadığını söylüyor: “Bu mağara adamı imajı çok kalıcı.”
Gurche için bilimi doğru anlamak kritik önem taşıyor. Kendisi, anatomilerini anlamak için insanların ve maymunların parçaları üzerinde çalıştı, ancak aynı zamanda tasvirlerinde duyguyu da ortaya çıkarmayı umuyor. “Bunlar bir zamanlar yaşayan, nefes alan bireylerdi. Gurche, “Ve kederi, neşeyi ve acıyı hissettiler. Onlar bir fantezi dünyasında değiller; onlar fantastik yaratıklar değiller. Hayattaydılar.” diyor.
Hâlâ bulunacak birçok bağlantı var
Bilim insanları buldukları her fosilden yararlı genetik bilgi elde edemezler, özellikle de fosil gerçekten eskiyse veya uygun iklimde değilse. Homo sapiens’in ilk evrimleştiği Afrika’dan çok fazla eski DNA toplayamadılar çünkü bu DNA, ısı ve nem nedeniyle bozunmuştu.
Yine de pek çok kişi, DNA teknolojisi ilerlemeye devam ettikçe, geçmişe doğru ilerleyebileceğimiz ve dünyanın daha fazla yerinden eski genomlar alabileceğimiz ve insanlık tarihi resmimize daha fazla bilgi ekleyebileceğimiz konusunda umutlu.
Çünkü hayatta kalan tek canlı biz olsak da, nesli tükenen diğer gruplar, tarihimizde ve günümüzde önemli bir rol oynadı. Rice Üniversitesi arkeologlarından Mary Prendergast, bunların her insanı birbirine bağlayan ortak insanlığın bir parçası olduğunu söylüyor. “Fosil kayıtlarına, arkeolojik kayıtlara, genetik kayıtlara bakarsanız, bizi ayıran şeylerden çok daha fazla ortak noktayı paylaştığımızı görürsünüz.” (Arkeofili)
